W muzeum obsesji

Do poznania twórczości Orhana Pamuka zabierałam się kilka lat, w międzyczasie słysząc bardzo sprzeczne opinie o jego powieściach. W końcu porwałam przyjaciółce Muzeum niewinności, aby wyrobić swoją opinię o nobliście. 

Powieściowy świat został osadzony w Turcji lat siedemdziesiątych. Głównym bohaterem i jednocześnie narratorem jest Kemal. Oprowadzając po specyficznym muzeum, opowiada o wydarzeniach, które doprowadziły do powstania tego miejsca. A wszystko rozpoczęło spotkanie trzydziestokilkuletniego Kemala i jego dalekiej krewnej, osiemnastoletniej Füsun. Tych dwoje bardzo szybko zostało kochankami. Na przekór wielu przeszkodom spotykali się przez około dwa miesiące w kamienicy Zmiłowanie, by czerpać prawdziwą przyjemność z seksu. Jedna ze wspomnianych przeszkód była, zdawałoby się, prozaiczna. Otóż, Kemal miał narzeczoną, z którą planował ślub i przyszłość. Problemem było również pochodzenie Füsun – urodzonej w znacznie biedniejszej rodzinie. Ponadto autor umieścił historię w przestrzeni kultury, która wymagała od każdej tureckiej dziewczyny zachowania dziewictwa aż do ślubu.

Sekretny związek dwojga bohaterów kończy się tuż po hucznych zaręczynach Kemala i Sibel. Osiemnastolatka zapada się pod ziemię, stając się jednocześnie obiektem obsesji mężczyzny. Wspominając chwile spędzone z ukochaną, ucieka do dawnego miejsca schadzek i tam koi swój ból, dotykając przedmiotów, które ona niedawno trzymała w dłoniach. Nurzanie się we wspomnieniach i pogrążanie w obsesji sprawia, że Kemal odsuwa się od grona znajomych. Wyznanie narzeczonej swojej tajemnicy nie przynosi spokoju, a ostatecznie powoduje zerwanie zaręczyn i odrzucenie bohatera przez otoczenie. W końcu zhańbił swoją narzeczoną – seks przedmałżeński i wspólne mieszkanie tolerowane mogło być jedynie wówczas, gdy kończyło się ślubem.

Trudno oprzeć się wrażeniu, że tak naprawdę obsesja Kemala jest punktem wyjścia do tworzenia nie tylko opowieści, ale i świata. Główny bohater, opowiadając o uczuciu do Füsun, opisując przedmioty z nią związane (kradzione ukochanej niedopałki w niezliczonej ilości!) stwarza tak naprawdę swój świat, w którym ludzie, a zwłaszcza Füsun, są na nowo kreowani. Kemal żyje wyobrażeniami i nie potrafi ich skonfrontować z rzeczywistością. Nawet podczas ponownego spotkania z ukochaną nie jest w stanie dostrzec zgrzytów między światem prawdziwym a tym wyreżyserowanym przez niego.  

Poza tym Muzeum niewinności odkrywa podwójną moralność, którą dotknięta była powieściowa Turcja. Kemal powinien był ożenić się z Sibel i mógł jednocześnie mieć kochankę. Na to było przyzwolenie środowiska i tak czynili inni bohaterowie – mężczyźni z powieści Pamuka. Nie trzeba daleko szukać przykładu - otóż, ojciec Kemala przez wiele lat prowadził podwójne życie, a matka głównego bohatera sprawiała pozory, że nic o kochance męża nie wie. 

Zauważalna jest jeszcze innego rodzaju dwoistość. Młodzi bohaterowie studiując w Europie, chętnie poddawali się wyzwoleniu seksualnemu. Jednak po powrocie do Turcji następowało zderzenie doświadczeń europejskich z rodzimą kulturą i choć na kartach książki bohaterowie próbują zmierzyć się z tradycją i stereotypami, ponoszą ostatecznie klęskę. Dowodem jest historia Sibel i Kemala, która staje się przestrogą dla innych młodych kobiet. Pod jej wpływem przecież Nurcihan, w Europie swobodna i wyzwolona dziewczyna, po powrocie do Turcji z pełną świadomością wpasowuje się w utarte schematy i wręcz staje się tradycjonalistką.

Nie sposób też nie wspomnieć o grze autora z czytelnikiem – na koniec w tekście objawia się sam Pamuk, który wyjawia, że był powiernikiem Kemala i jedynie spisał jego historię. Zaciera tym samym granice między powieściową fikcją a rzeczywistością. Ten efekt wzmocnił dzięki otwarciu rzeczywistego, namacalnego Muzeum Niewinności.

Lektura Muzeum niewinności nie przychodzi łatwo. Trzeba przyzwyczaić się do szczegółowych opisów przedmiotów, ale też i emocji głównego bohatera. Jednak coś sprawia, że nie da się odłożyć tej powieści, nie przeczytawszy jej do końca. Mimo że nie mogę powiedzieć, że odtąd będę miała na punkcie Pamuka obsesję, to być może kiedyś po jakąś powieść jego autorstwa jeszcze sięgnę.

Orhan Pamuk, Muzeum niewinności, przeł. Anna Akbike Sulimowicz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010.